Waren de Kruistochten offensief?

“Algehele veroordeling of lofprijzing van de kruistochten
is goede politiek, maar slecht historisch besef.”
dr. D. Franke

De kruistochten waren een reeks militaire expedities die werden geboren uit het voornemen om gehoor te geven aan de noodkreet uit het Oosten, om moslimlegers buiten de Byzanthijnse grens te houden. Maar ook de herovering van Jeruzalem – en indien mogelijk andere steden – stond op de agenda. Dit had te maken met verhalen over de vervolging van christelijke pelgrims in de voorgaande jaren. Ook de vier eeuwen ervoor, waarin ongeveer twee derde van de christelijke wereld door middel van Jihad werd veroverd, vormde een motief. Toch denkt de gemiddelde Westerling dat de kruistochten niets anders waren dan kolonisatie over de rug van nietsvermoedende moslimvolken; een spontane, irrationele golf van geweld die het eerste conflict tussen het Christendom en de Islam inluidde.

Dat terwijl Jeruzalem toch echt ver vóór die tijd door het islamitische Rashidun-kalifaat werd veroverd op christenen. Ook de Levant en grote delen van Noord-Afrika waren christelijk voordat de legers van verschillende islamitische staten aan de poort verschenen. Het huidige Spanje en Portugal werden in de achtste eeuw door het Umayyad-kalifaat veroverd. En Frankrijk moest zich met man en macht verzetten tegen nog verdere expansie van deze islamitische staat. Dit alles gebeurde in een tijd waarin het concept van een kruistocht nog niet eens bestond, mede omdat de christelijke evangeliën niet oproepen tot een heilige oorlog. Kort voordat de eerste kruistocht begon (in 1095), werden bovendien twee belangrijke christelijke steden (Nicea in 1081 en Antoichie in 1085) veroverd door de islamitische Seltsjoek Turken.

Het is dan ook geen verrassing dat veel hedendaagse historici niet twijfelen aan de grotendeels verdedigende en hulp biedende motivatie voor het beginnen van de kruistochten. Historici die dat wel doen, negeren vaak de eeuwenlange veroveringen door moslims in de periode daarvoor of doen deze af als irrelevant.[1] Ondanks het feit dat er grote misstanden zijn geweest, is het beeld van een West-Europa, dat zonder aanleiding de aanval inzette op islamitische staten, een gevaarlijk eenzijdige kijk op de geschiedenis. Toch is dat het beeld dat doorgaans onder het grote publiek wordt aangetroffen.

Om dat beeld te nuanceren, citeren we een aantal gerenommeerde hedendaagse historici die duidelijk maken dat de kruistochten vooral een antwoord waren op 400 jaar jihad. Een antwoord dat er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat Europa zich kon vrijmaken van islamitische overheersing en zo kon doorgroeien tot het bastion van vrijheid dat het nog steeds is. Dit in tegenstelling tot landen die na de kruistochten islamitisch zijn gebleven. Een aantal historici werpen tevens een licht op de mogelijke redenen voor het grote verschil tussen wat geschiedkundigen over de kruistochten schrijven en de populaire aannames van het grote publiek. Tot slot zullen we ons kort buigen over een voorbeeld van oorlogsmisdaden door een deel van de kruisvaarders.

Historicus Bernard Lewis noemt de vaak getrokken parallel tussen de kruistochten en het veel latere imperialisme van Europa “zeer misleidend” en voegt daaraan toe:

“De kruistochten kunnen accurater worden beschreven als een beperkt, verlaat en ineffectief weerwoord op de Jihad – een vergeefse poging om middels een christelijke heilige oorlog te heroveren wat verloren was gegaan door de islamitische heilige oorlog.” [2]

In één van zijn boeken bespreekt hij het iets uitvoeriger:

“De kruistocht is een late ontwikkeling in de christelijke historie die in zekere zin een radicaal afscheid markeert van elementaire christelijke waarden zoals deze worden geuit in de Evangeliën. Het christendom werd al aangevallen sinds de zevende eeuw en verloor daarbij grote gebieden aan moslimheerschappij. Het concept van een heilige oorlog, vaker omschreven als een rechtvaardige oorlog, bestaat al sinds de Oudheid. Maar in de lange strijd tussen de islam en het christendom waren de kruistochten laat, beperkt en van relatief korte duur. Jihad bestaat al vanaf het begin van de islamitische historie – in de geschriften, in het leven van de profeet en in de acties van zijn metgezellen en directe opvolgers. Het heeft bestaan tijdens de hele geschiedenis van de islam en behoudt tot op de dag van vandaag zijn aantrekkingskracht.” [3]

De historie van de historie

Hoe is het dan gekomen dat veel mensen de kruistochten zo ahistorisch op hun harde schijf hebben staan? Volgens een aantal historici komt dit veelal vanwege een algemene kijk op de kruistochten door de lens van Europese kolonisatie in latere eeuwen, waardoor ze steevast in één adem worden genoemd. Dat beeld werd gestimuleerd door een aantal politieke en culturele mechanismen. Protestantse- en seculiere kritiek op de katholieke middeleeuwen hebben in de periode 1700-1900, samen met het nationalisme van die tijd, gezorgd voor het framen van de motieven voor de kruistochten. De eerste twee deden dit met een wijzende vinger terwijl de kolonisten de periode juist romantiseerden als een strijd die niet slechts religieus of verdedigend was maar ook ging om machtsuitbreiding. Ze zagen zichzelf (ten onrechte) als moderne kruisvaarders en namen dit beeld mee naar de islamitische volken die ze aantroffen. Om die reden werd er vaak een veroverings-saus gegoten over de lectuur van die tijd. Het is dus niet zo vreemd dat de moslims na de koloniale periode met dit imperialistische beeld van de echte kruisvaarders zijn achtergebleven, terwijl ze deze voorheen simpelweg zagen als één van de vele ongelovige volkeren waartegen hun voorouders hebben gestreden.[4]

Vanaf het einde van de twintigste eeuw hebben veel historici afstand genomen van deze context ontberende kijk op de geschiedenis. Maar het beeld van kruisvaarders die uit het niets op moslims begonnen in te hakken, is bij het grote publiek altijd blijven hangen, zo stellen hedendaagse kenners als professor Andrew Holt. Populaire werken van mensen als Karen Armstrong, die geen historicus is, helpen mee aan het verwrongen beeld dat de kruistochten een offensieve insteek hadden. Soms wordt zelfs het bestaan van eerdere conflicten tussen moslims en christenen ontkend. Ondanks het feit dat een flink aantal echte geschiedkundigen zich hebben uitgesproken tegen de ahistorische conclusies van Armstrong[5] lijkt dit weinig te hebben gedaan om het tij te keren.

Dat scheve beeld treft men ook aan in het islamitische Oosten, waar Arabische historische overzichten vanaf de negentiende eeuw veel putte uit Westerse literatuur in die tijd. Dit heeft er mede toe geleid dat radicale moslims tot op de dag van vandaag verwijzen naar de kruistochten als niets anders dan het binnendringen van islamitische landen, zoals in latere eeuwen door Europese kolonisten werd gedaan.

Kruistochten deskundige professor Paul Crawford schreef hierover het volgende:

“Arabische nationalisten leenden het idee van een langdurende Europese campagne tegen hen uit de gelederen van de voormalige Europese denkstroming – waarmee ze voorbijgingen aan het feit dat dit een zeer onjuiste karakterisering van de kruistochten betreft. En ze gebruikten deze verwrongen historie om steun te genereren voor hun eigen agenda’s. Dit bleef zo tot het midden van de twintigste eeuw totdat, in de woorden van Riley Smith, “een hernieuwd en militant panislamisme” de lokale doelen van Arabische nationalisten begon te verbreden tot een wereldwijde opleving van wat toen islamitisch fundamentalisme werd genoemd en nu soms, ietwat onhandig, wordt omschreven als Jihadisme. Dit leidde tot de naadloze opkomst van Osama bin Laden en Al-Qaeda, die een beeld van de kruistochten schetste dat zo bizar is dat het hem in staat stelde alle Joden kruisvaarders te noemen en de kruistochten te maken tot een permanente eigenschap van de Westerse reactie op de islam.

De geschiedkundige opvattingen van Bin Laden zijn een koortsachtige fantasie. Hij is net zo accuraat in zijn visie over de kruistochten als hij is over de vermeende perfecte islamitische eenheid die hij zich inbeeld bij de periode vóór de “ellendige” invloed van het christendom. Maar de ironie is dat hij dit verhaal – net als miljoenen moslims die zijn boodschap omarmen – ontving van de vermeende vijand: het Westen.

Dus het waren niet de kruistochten die de islam leerden om christenen aan te vallen en te haten. Integendeel. Die activiteiten bestonden al ver vóór de kruistochten en kennen hun oorsprong in de geboorte van de islam. In werkelijkheid leerde het Westen zelf aan de islam om de kruistochten te haten. De ironie is groot.” [6]

Islamitische propaganda

Over het misbruik van de geschiedenis van de kruistochten voor islamitische agenda’s, schrijft kruistochten deskundige Andrew Holt het volgende:

“…wanneer sommige moderne moslims klagen over de wrede historie van de kruistochten, in landen die zij als islamitisch beschouwen dankzij eerdere veroveringen op christenen, treffen we een zeer selectief historisch beeld met in het centrum een islamitische slachtofferrol. Dit beeld kan alleen bestaan door een nog veel grotere historie van islamitisch geweld tegen christenen te negeren. Een historie die zich afspeelde zowel vóór als na de beweging van de kruisvaarders.

[..]

Van moderne islamistische politici tot aan de Arabische man in de straat,  klagen moderne moslims veelal over de kruistochten als wellicht het grootste voorbeeld van religieuze intolerantie en wreedheid jegens hen, zonder melding te maken van het gewelddadige gedrag van middeleeuwse moslims ten opzichte van christenen, dat ertoe heeft geleid dat de oproep voor de eerste kruistocht überhaupt tot stand kwam. Zulke retoriek wordt uiteraard toegepast in de moderne politiek, aangezien zij die het gebruiken dikwijls een agenda hanteren die op één of andere manier is gerelateerd aan de moderne westerse wereld, die veelal wordt gezien als de erfgenaam van het middeleeuwse christendom.” [7]

Ook historici Edward Peters en Mona Hammad bevestigen dit in een recent boek over mythes rondom de kruistochten.[8]

De terechte vraag, waarom journalisten deze overtuiging onder veel historici maar niet kunnen oppikken, wordt wellicht beantwoord door een andere toonaangevende kruistochtenhistoricus, Thomas Madden:

“Op 11 september 2001 waren er slechts een handjevol professionele kruistochtenhistorici in Amerika. Ik was de enige die niet gepensioneerd was. Als gevolg hiervan werd ik jarenlang met grote regelmaat gebeld. In de honderden interviews die ik sinds die vreselijke dag heb gegeven, was de meest gestelde vraag, “Hoe hebben de kruistochten geleid tot de huidige terreurdaden tegen het Westen?” Ik antwoordde altijd: “Niet. De kruistochten waren een middeleeuws fenomeen zonder connectie met modern islamistisch terrorisme.”

Dat antwoord werd nooit erg goed ontvangen. Het leek haast contra-intuïtief. Als het Westen de kruisvaarders stuurde om moslims in de middeleeuwen aan te vallen, hebben zij dan niet het recht om verontwaardigd te zijn? Als de kruistochten verantwoordelijk waren voor antiwesterse Jihad-expedities, is het dan niet redelijk om ze ook te zien als primaire oorzaak van hedendaags Jihadisme? Het antwoord is nee, maar om dat te begrijpen is er meer nodig dan de paar minuten die journalisten doorgaans bereid zijn te offeren. Het vergt niet alleen begrip van de oorlogen zelf maar ook van de manieren waarop deze conflicten zijn gebruikt en vervormd omwille van moderne agenda’s.” [9]

Het gevaar van een eenzijdige kijk op historie

Feit is dat de islamitische pogingen om christelijk land te bemachtigen veel eerder en frequenter voorkwamen dan de kruistochten. Het islamitische concept van een heilige oorlog is ouder dan (en stond mogelijk aan de wieg van) de christelijke. Professor Andrew Holt schreef daarover het volgende:

“Ik zou willen toevoegen dat het moderne moslimverhaal er één is van historisch slachtofferschap dat nuttig is gebleken bij het opwekken van wantrouwen en haat jegens het Westen en soms geweld tegen westerlingen. Maar het negeert de omstandigheden tijdens de aanloop naar de kruistochten aan het einde van de elfde eeuw en de gewelddadigheden van middeleeuwse moslims die zo’n beweging mogelijk maakten. Het laat ook de veel grotere veroveringen door moslims achterwege, van het leeuwendeel van de christelijke wereld in de periode voordat de eerste kruistocht begon. Hetzelfde geldt voor de veel grotere Ottomaanse expansie binnen Europese staten die na de kruistochten kwam. In plaats van zich daar bewust van te maken, richt men de aandacht uitsluitend op het geografisch- en chronologisch gelimiteerde tijdperk van de kruistochten richting het heilige land om zo te oordelen over christelijk-islamitische relaties uit het verleden. Daarom is het een uitermate selectieve en misleidende versie van de geschiedenis en nog belangrijker, een gevaarlijke.” [10]

Wandaden van de kruisvaarders

Tot slot gaan we in op de eveneens populaire aanname dat de kruisvaarders uitsluitend gewetenloze moordenaars waren, op zoek naar faam en macht. Hoewel er in die paar honderd jaar meer dan genoeg wandaden door de kruisvaarders zijn begaan en men bovendien soms expansiegericht handelde, is het onzuiver te stellen dat er niets legitiem was aan de oorspronkelijke motivatie voor de kruistochten: de herovering en bescherming van christelijk land in het Oosten. Het was immers deze beweging die de islamitische opmars binnen Europa uiteindelijk tot een halt bracht en deed omkeren. Bovendien kunnen de aanleiding en motivatie van de leiders niet zonder meer gelijkgesteld worden aan de wandaden die lokaal zijn begaan. De cruciale inspanningen van de Geallieerden, om onze wereld van Hitlers Derde Rijk te verlossen, worden immers ook vrijwel nooit vermengd met de waslijst oorlogsmisdaden die onze bevrijders in minder dan vijf jaar hebben gepleegd.[11] Zeker niet als het gaat om de motivatie en aanleiding voor hun deelname aan de oorlog.

Neem bijvoorbeeld de eerste kruistocht, door paus Urbanus II afgeroepen in het jaar 1095. Het Byzantijnse rijk vroeg de paus en andere West-Europese machten al jaren om hulp bij het vechten tegen de aanstormende moslimstrijders van het Seltsjoekenrijk.[12] Ook kreeg men al jaren berichten van pelgrims die terugkwamen uit het Oosten, over vervolging en gedwongen bekering van christenen en joden, zowel in Jeruzalem als op de weg daarnaartoe.[13] De soldaten die gehoor gaven aan de pauselijke afkondiging waren voornamelijk Frans maar ook Duitse legers werden geformeerd. Een deel van de Duitsers vertrok eerder en besloot op eigen houtje de aanval in te zetten op de joden van het Rijnland. Het werd een enorme slachting die met recht een gruwelijke oorlogsmisdaad wordt genoemd. Maar toch is nuance op z’n plaats. Want het doel van de eerste kruistocht was niet om joden aan te vallen, ondanks dat dit wel is gebeurd voordat de werkelijke beweging richting Jeruzalem eindelijk op gang kwam. De historische warboel ontstaat dan ook wanneer critici hun algehele veroordeling van de kruistochten aantonen met een verwijzing naar deze misdaad, zonder te vermelden dat de toenmalige paus en Duitse keizer de gebeurtenissen in het Rijnland direct hebben veroordeeld. Ook gaven zij gedwongen bekeerlingen onder de joodse overlevenden toestemming om officieel terug te keren naar het jodendom.[14]

Men zag geen andere oplossing meer

Onderstaande citaat, afkomstig uit de periode rondom de tweede kruistocht, laat bijvoorbeeld zien dat men geen andere optie meer zag dan te vechten tegen de moslimlegers. Dit in een poging hun eigen landen – en die van hun broeders en zusters buiten Europa – te redden. In de vroege twaalfde eeuw schreef Bernardus van Clairvaux aan (en ter verdediging van) de nieuwe Tempeliers Orde het volgende over de gewenste intentie in het hart van een christelijke soldaat:

“Als je sterft terwijl je de ander slechts probeerde te doden, sterf je als moordenaar. Als je erin slaagt, vanwege je wil om te overwinnen en veroveren, een ander te doden, dan leef je als moordenaar. En het zal niet geaccepteerd worden om een moordenaar te zijn, levend of dood, zegevierend of verslagen. Wat een ongelukkige overwinning is het om een man te hebben overmeesterd door je over te geven aan zonde en te genieten van lege glorie bij zijn val, terwijl wraakzucht en trots je hebben overmand!

Maar hoe zit het dan met zij die doden zonder wraak en ook niet vanwege de zwelling van trots, maar simpelweg om zichzelf te redden? Zelfs deze vorm van overwinning zou ik niet goed willen noemen, aangezien de lichamelijke dood eigenlijk het kleinere kwaad is ten opzichte van de spirituele dood. De ziel hoeft niet te sterven wanneer het lichaam dat doet. Nee, het is de ziel die zondigt die zal sterven.” [15]

De verdedigende intenties uitte Clairvaux als volgt, in een poging om duidelijk te maken dat geweld een laatste redmiddel is ter bestrijding van islamitische soldaten:

“Ik bedoel niet te zeggen dat de heidenen moeten worden geslacht als er nog enige andere manier is om hen te weerhouden van het bestoken en vervolgen van de gelovigen, maar slechts dat het nu beter lijkt om hen te vernietigen dan dat de staf van zondaars hangt boven het lot van de rechtvaardigen en laatstgenoemden wellicht overgaan tot onrechtvaardigheid.” [16]

Conclusie

Historici hebben meer inzicht dan ooit omtrent de kruistochten. En hoewel sommige geleerden moeite hebben te erkennen dat de islamitische Jihad een duidelijke aanleiding was, zijn er genoeg toonaangevende historici te vinden die stellen dat de kruistochten niet los gezien kunnen worden van islamitische veroveringen van christelijk land en het bemoeilijken van het pelgrimsbestaan in- en rond Jeruzalem. Uit de context getrokken, kan men gemakkelijk concluderen dat de middeleeuwse migratie van christelijke legers naar “islamitische” gebieden niets anders kon zijn dan een invasie. Maar een gewogen oordeel lijkt uit te wijzen dat de middeleeuwse kruisvaarder geld en veiligheid riskeerde om het christendom te herstellen waar het was beschadigd en om christenen te laten wederkeren naar de plekken vanwaar zij waren verdreven.

Voetnoten

[1] Madden, Thomas F.; Crusaders and Historians, juni 2015

[2] Lewis, Bernard; Jihad vs Crusade; Wall Street Journal, 27 september 2001

[3] Lewis, Bernard; The Crisis of Islam, pagina 32 (paperback, 2004)

[4] Holt, Andrew; The Modern Muslim Memory of the Crusades, 2 maart 2017

[5] Holt, Andrew; Crusade Historians and Karen Armstrong, juni 2016

[6] Crawford, Paul; Four Myths about the Crusades, lente 2011

[7] Holt, Andrew; The Modern Muslim Memory of the Crusades, 2 maart 2017

[8] Peters, Edward & Hammad, Mona; 7 myths of the Crusades, pagina 138

[9] Madden, Thomas F.; Inventing the Crusades, juni 2009

[10] Holt, Andrew; The Modern Muslim Memory of the Crusades, 2 maart 2017

[11] Cook, Paul David; Allied war criminals, 2010

[12] Frankopan, Peter; The First Crusade: the call from the East, pagina 88

[13] Ibid., pagina 90-92

[14] Holt, Andrew; Historians on Susan Jacoby’s New York Times Essay on the First Crusade, februari 2015

[15] Clairvaux, Bernardus van; zoals geciteerd door ORB Online Encyclopedia; http://the-orb.arlima.net/encyclop/religion/monastic/bernard.html

[16] Ibid.